1-المنة لله که در میکده باز است زان رو که مرا بر در او روی نیاز است
2-خم‌ها همه در جوش و خروشند ز مستی وان می که در آن جاست حقیقت نه مجاز است
3-از وی همه مستی و غرور است و تکبر وز ما همه بیچارگی و عجز و نیاز است
4-رازی که بر غیر نگفتیم و نگوییم با دوست بگوییم که او محرم راز است
5-شرح شکن زلف خم اندر خم جانان کوته نتوان کرد که این قصه دراز است
6-بار دل مجنون و خم طره لیلی رخساره محمود و کف پای ایاز است
7-بردوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است
8-در کعبه کوی تو هر آن کس که بیاید از قبله ابروی تو در عین نماز است
9-ای مجلسیان سوز دل حافظ مسکین از شمع بپرسید که در سوز و گداز است
#حافظ
شرح غزل شماره 40 دیوان حافظ
1_ المنه لله: شکر خدا روی نیاز داشتن: برای نیاز خود به سوی متوجه شدن، از اظهار نیاز شرم نداشتن معنی بیت : شکر خدا که در میکده باز است و من برای نیازم رو به آن در می کنم
2_ #حقیقت: مفهوم و معنای نخستین و واقعی شیء است. مثل سنگ آن شیء که در طبیعت موجود است. به تعریف استاد شفیعی کدکنی " حقیقت آنست که استعمال آن بر طبق وضع واضع باشد یهنی استعمال کلمه در همان مفهومی که واضع لغت آن را به کار برده بی هیچگونه تصرفی در مورد استعمال آن" (صور خیال در شعر فارسی...ص 97) #مجاز: در برابر حقیقت است با علاقه و ارتباط معنی (غیر واقعی) چنانکه در کلمه سنگدل معنی مجازی از سنگ خواسته شده است. یعنی دلی سخت مثل سنگ. جوش و خروش دارند: اشاره به جوشیدن می در درون خم است. معنی بیت: خم ها همه از مستی در جوش و خروشند و شرابی که در آنهاست حقیقی است نه مجازی. 3_ __
4_ اشاره بیت به راز داری صوفیان است."دکتر زرین کوب به نقل از حدیقه الشیعه می نویسد:" این گروه اظهار زهد می کردند و اعتقاد باطل خود را پنهان می داشتند و در زیرزمین ها با یکدیگر از عقاید باطله خود سخن می گفتند تا زمان شبلی رسید و بعضی از رازهای ایشان که افشای آن را بی صرفه نمی دانستند بر سر منبر بیان کرد و پیش از او بعضی از روسای این فرقه به کنایه و رمز، بعضی از اسرار خود را که همه کفر محض بود در مجالس ادا می کردند و خود را در آن حالت مست و مدهوش می ساختند." (دنباله جستجو در تصوف ایران...ص 32 و 33)
5_ بیان چین و شکن زلف حلقه حلقه معشوق را کوتاه نمی توان کرد، زیرا این قصه طولانی است هم چنانکه زلف جانان دراز است شرح چین و شکن آن هم به درازا می کشد. به تعبیر عرفانی سخن از اسرار آفرینش طولانی خواهد بود
6_ دنباله بیت بالاست که گفت شرح معاشقه با زلف و جمال معشوق را نمی توان مختصر کرد، و در این بیت به عنوان توضیح مختصر اندکی از داستان لیلی و مجنون و عطق .حمود به ایاز را مثال میزند. کف پای ایاز: اشاره به سائیدن چهره سلطان به کف پای ایاز دارد.
7_ دیده چو باز بر دوختن :اشاره به اینکه برای شکاری کردن باز چشم او را می بستند و گوشت پرنده ای را که می خواستند باز را برای شکار آن تربیت کنند اندک اندک به او می دادند. معنی بیت: از لحظه ای که چشم من به رخ زیبای تو افتاد همه عالم در نظرم حقیر آمد ومثل اون بازی که چشمش را می بندند ،چشم منم بسته شده و تنها تو را میخواهد.
8_ قبله:جهت نماز . و ابرو: بخاطر شکل منحنی که دارد به محراب نماز که دارای طاقی ظریف و منحنی است تشبیه شده است قبله ابرو : اشاره به ابرویی که شبیه محراب به سوی آن نماز می کنند و نیاز خود را میخواهند معنی بیت: کسی که به کوی تو که مثل خانه کعبه مقدس است بیاید، چون به قبله ابروی تو توجه دارد به نماز و عبادت مشغول است.
9_ای اهل مجلس اندوه دل حافظ بیچاره را از شمع که در حال سوختن است بپرسید ، چون دل من همانند آن شمع در حال سوختن است
ز تو هر هدیه که بُردم، به خیالِ تو سپردم که خیالِ شَکَرینت فَر و سیمای تو دارد غلطم، گرچه خیالت به خیالات نمانَد همه خوبیّ و مَلاحت ز عطاهای تو دارد (همان، غزل 526) لذا کسانی را که با خیالِ خدا زندگی می‌کنند، نمی‌توان نکوهش کرد؛ چراکه آنها با خیالِ عالی‌ترین موجودِ جهان زندگی می‌کنند. خیالِ خدا که جان‌فزا، سعادت‌آفرین و مستی‌بخش است، آن مایه ارزش و اعتبار دارد که آدمی زندگانیِ خود را بر سرِ آن بگذارد. مولانا با لحنی مفاخره‌آمیز، خطاب به دنیاگرایان، رجز می‌خواند که خیالاتِ دنیایی ارزانیِ شما و خیالِ زیبای محبوبِ ما برای ما: شما را اطلس و شَعْرِ خیالی خیالِ خوبِ آن دلدارْ ما را (همان، غزل 114) 6) حال که خیالِ خدا از همۀ خیال‌های جهان ارزشمندتر است و در دوره‌هایی از سلوک می‌تواند بسیار انگیزه‌بخش و حرکت‌آفرین باشد، باید دانست که خیالِ خدا، درست مانند خدا، بسیار لطیف و شریف است و باید با نهایت احترام با آن برخورد کرد. احترام به خیالِ خدا مستلزمِ آن است که دل و دیده را که جای خیالِ اوست، همواره پاکیزه نگه داریم، اندوه‌های دنیایی را از خانۀ دل بروبیم و به دیگر خیال‌ها اجازه ندهیم که در دلِ ما رخنه کنند: دل را ز غم بروب که خانۀ خیالِ او است زیرا خیالِ آن بُتِ عیّار نازک است روزی بتافت سایۀ گُل بر خیالِ دوست بر دوست کار کرد که این کار نازک است (همان، غزل 302) 7) با اعتراف به اینکه این بحث دربارۀ خیالِ معشوق در دیوان شمس، بسیار ناقص و مبهم است، با ذکر یک نکتۀ دیگر این بحث مهم را به پایان می‌برم. مولانا در چندین غزلِ زیبا، مانند غزل‌های 1058، 1261، 1301، 1762، 1799، 1802، 1842، 1867، 1872، 1893، 1964و 2664 به شکلی ویژه مسألۀ خیالِ معشوق را مطرح کرده است. در این قبیل غزل‌ها یک قصه را می‌بینیم که در آنها خیال معشوق، به عنوانِ شخصیتِ اصلی قصه، ظاهر میشود و با شاعر سخن میگوید، یا به او جامی شراب میدهد و به این ترتیب با سخن و شراب، مشکلاتِ فکری و سلوکیِ او را حل میکند و انگیزه‌ای صد چندان برای سلوکِ عاشقانه به او می‌بخشد. ساختارِ غالبِ این غزل‌ها بسیار ساده است و اغلب بدونِ هیچ کنشِ خاصی، صرفاً به گفتگویی جدّی میان شاعر و خیال معشوق اختصاص دارند. در توجیه این نکته که خیال معشوق نقشِ شخصیتِ اصلی قصه را بازی میکند، می‌توان گفت که مولانا در این قبیل غزلیات از ابزارِ هنریِ «شخصیت‌بخشی و انسان‌انگاری» بهره گرفته است و به خیال که درواقع شخص نیست، شخصیتِ انسانی بخشیده است. شاید هم بتوان گفت که مولانا در این غزل‌ها به شرح حادثه‌ای که در یک تجربۀ عاشقانه و عارفانه در درونِ او رُخ داده، پرداخته و آن را در قالب یک گفتگو بین خود و خیال معشوق ریخته است. به هر حال این قبیل غزل‌ها به بحث و بررسیِ جدّی نیاز دارند. هشت بیت پایانی غزل «سیر نمی‌شوم ز تو، ای مه جان‌فزای من» به گفتگوی مولانا با خیال معشوق اختصاص دارند و گفتنی است که در بیت پایانی این غزل، مولانا به جای «خیالِ معشوق» کلمۀ «دلبر» را می‌آورد و گویی بدینسان میخواهد به خوانندۀ شعر خود بگوید که خیالِ دلبر با خودِ دلبر یکی است. #خیال_معشوق_در_دیوان_شمس #ایرج_شهبازی
یکی از مهم‌ترین مسائل در مثنوی معنوی و دیوان شمس، مسألۀ «خیال» است. کلمۀ خیال و مشتقات آن مانند «خیالی، خیالیان، خیالات، خیال‌وار، خیالانه، خیال‌اندیش، خیال‌آشام، خیال‌چین» و نظایر آنها بیش از چهارصد بار در غزلیات دیوان شمس به کار رفته است. همین بسامدِ بسیار بالا نشانۀ آن است که ذهن مولانا به شدّت درگیرِ مسألۀ خیال بوده است. حقیقتاً جمع‌آوری، طبقه‌بندی و تحلیل سخنان مولانا دربارۀ خیال به مجالی بسیار فراخ نیاز دارد که از حوصلۀ این یادداشت مختصر به کلّی بیرون است. بدون تردید مهم‌ترین مسأله‌ای که مولوی در دیوان شمس راجع به خیال مطرح کرده است، مسألۀ «خیالِ معشوق» و «خیالِ امورِ وابسته به معشوق» است؛ یعنی مولوی در دیوان شمس، صرف نظر از سخنانِ حکیمانه‌ای که در بررسی و تحلیلِ مسألۀ خیال دارد، بیش از هرچیزی دربارۀ خیال معشوق سخن میگوید. ضمنِ اعتراف به اینکه جنبه‌های مبهم و ناگشوده دربارۀ این موضوع فراوان است و نگارندۀ این سطور هنوز به درک و دریافتِ کامل و صحیحی از آن دست نیافته است، به چند نکتۀ مهم دربارۀ خیالِ معشوق در دیوان شمس اشاره میکند: 1) خیال گاه به معنی تصویری است که در اجسام صاف و شفاف مانند آینه و آب بازمی‌تابد، گاه به معنای شبح و تصویرِ مبهمی است که چشمانِ انسان از یک شئ یا شخصِ دور از خود دریافت میکند و گاهی نیز به معنای پندار و انگاره و تصویری است که از یک شئ یا شخص در ذهن کسی دیگر نقش می‌بندد. با توجه به این نکته می‌توان گفت که جایگاه خیالِ معشوق در وجودِ عاشق «چشم و دلِ عاشق» است. به تعبیر دیگر، دل و دیدۀ عاشق خانۀ خیالِ معشوق است. کاملاً روشن است که مولانا از ذهن یا مغز، به عنوان جایگاه خیالِ معشوق، سخن نمی‌گوید و به جای آنها از «دل و سینه» سخن به میان می‌آورد. 2) مولوی همان‌گونه که از «خیالِ شیطان، خیال دیو، خیالِ دشمن، خیالِ شب‌مانند، خیالِ جسمانی» و مانند آنها سخن میگوید، به «خیالِ مصطفی، خیال خورشیدمانند» و نظایر آنها نیز اشاره میکند. در کنار اینها مولانا از مضافٌ الیه‌هایی برای کلمۀ خیال بهره می‌گیرد که به عالَمِ عشق اختصاص دارند؛ برای نمونه به این ترکیب‌ها که همه از دیوان شمس هستند، دقت کنید: «خیال تو، خیال معشوق، خیال شمس تبریزی، خیال تبریز، خیالِ بامِ تو، خیالِ دوست، خیال دلدار، خیال روی شاه، خیال لبِ خندانِ تو، خیالِ ماهِ تو، خیالِ شکنِ زلفِ تو» و مانند آنها. کاملاً روشن است که مولوی، در مقامِ یک عاشق، با خیالِ معشوقِ خود؛ یعنی شمسِ تبریزی عشق‌بازی میکند، با آن سخن میگوید، از آن یاری می‌گیرد، با لوازم و توابعِ آن تصویرهای زیبای شاعرانه می‌آفریند، در شعرِ خود بدان شخصیتِ انسانی می‌بخشد و کارهایی از این دست را با آن انجام میدهد. اگر در تمام مواردی که مولانا از «خیالِ معشوق» سخن میگوید، مُراد او از معشوق «شمس تبریزی» یا یک انسان دیگر باشد، هیچ مشکلی پیش نمی‌آید و معنای خیال در این مورد کاملاً روشن است، امّا اگر در برخی، یا بسیاری از این موارد، معشوق را «خدا» بدانیم که حقیقتاً نیز همین‌گونه است، آنگاه مشکلی بزرگ پیش می‌آید و آن اینکه «خیالِ خدا» چیست؟ آیا می‌توان از خیال خدا سخن گفت؟ آیا سخن گفتن از خیالِ خدا با توحید تنزیهی که مولانا به آن اعتقاد دارد، ناسازگار نیست؟ این نکتۀ بسیار مهمی است که جای بحث و بررسی‌های فراوانی را دارد و ما در نکته‌های بعدی راجع به آن سخن می‌گوییم. 3) مروری سریع بر مثنوی شریف و دیوانِ شمس به خوبی نشان میدهد که مولانا توحیدِ تنزیهی را کامل‌ترین و عالی‌ترین نوع خداشناسی می‌داند؛ یعنی به نظر مولانا بالاترین حدِّ خداشناسی این است که اعتراف کنیم که از شناختِ خدا ناتوانیم و هرچه دربارۀ خدا بگویم، درواقع چیزی راجع به خدا نگفته‌ایم و تنها از تصورّات و بافته‌های پندارِ خود سخن به میان آورده‌ایم. خدا فراتراز «وهم و فهمِ انسان» است و حتّی با مثال نیز نمی‌توان دربارۀ آن موجودِ بی‌چگونه و فرازمان و فرامکان سخن گفت؛ بنابراین حتّی تنزیهی‌ترین سخنانِ آدمیان دربارۀ خدا به «تشبیه» آلوده است؛ یعنی آدمیان نوعاً به خاطر محدودیت‌های ادراکیِ خود، خدا را انسان‌وار می‌سازند و ویژگی‌های خود را بر روی مفهومی به نام خدا فرامی‌افکنند؛ ازاین‌رو پُر بیراه نیست که بگوییم بیشتر آدمیان درواقع پرستندۀ خدای برساختۀ خویش‌اند و به خدای راستین راه ندارند. همین نکتۀ مهم سبب شده است که مولانا در داستانِ شگفت‌آورِ «موسی و شبان» به ما یادآوری کند که سخنانِ تنزیهیِ انسان‌های عارف و موحّد درموردِ خدا، هیچ تفاوتی با سخنانِ زشت و زنندۀ آن شبانِ ساده‌دل ندارند: هان و هان گر حمد گويى، گر سپاس همچو نافرجامِ آن چوپان شناس! حمد تو نسبت بدآن گر بهتر است ليك آن نسبت به حق هم ابتر است چند گويى، چون غطا برداشتند كاين نبوده است آنكه مىپنداشتند
این غزل را مولوی در وصف شمس ودر اوج دلتنگی نوشته است و همانطور که در جریان هستید شمس به دلیل آزار واذیت حسودان از قونیه خارج میشود ومولوی دلتنگ این خروج خطاب به مریدان وحاسدان میگوید :
جان منست او هی مزنیدش آن منست او هی مبریدش روح وروان من شمس است او را آزار ندهید ، آن من یعنی مال من ، او پادشاه وجود من است ،اورا از من مرتب جدا نکنید (هی مبریدش ).
آب منست او نان منست او مثل ندارد باغ امیدش شمس مایه حیات وزندگی من است برای تکامل وجودم نیاز مند او هستم ،عالمی را که به من مینمایند از بهشت هم زیباتر وسرسبزتر است .
باغ وجنانش آب روانش سرخی سیبش سبزی بیدش مقایسه بین بهشتی که خود مولانا تا قبل از آشنایی باشمس تصور کرده بود وعالم معنا یا بهشت موعودی که شمس ذکر کرده را بیان میکند ومیگوید اصلا قابل قیاس نیستند .
متصلست ومعتدل است او شمع دلست او پیش کشیدش متصل ،پیوسته ،ملحق ،در اصطلاح عرفا به کسی که به وصل خدا رسیده است متصل یا واصل میگویند . شمس عارفی واصل وراه ارتباط من باخداست .(معتدل، ایجاد کننده اعتدال ) او باعش روشنی ضمیر انسان میشود اورا به نزد خود فراخوانید .
هر که زغوغا وزسر سودا سرکشد این جا سر ببریدش اگر از روی قیل وقال و توهم در این دایره مستی هوی نفس کسی سریر آورد وخودنمایی کرد. یا ایجاد آشوب کرد مانع او شوید (سرببریدش، همانجا آتش هوس وقال را خاموش کنید ).
هر که زصهبا آرد صفرا کاسه سکبا پیش نهیدش صهبا ، همان باد صباست که به ضرورت وزنی به این صورت آمده است. درست مثل شخصی که مبتلا به صفرا باشد وصبح ناشتا حالش بد میشود و برایش کاسه سکنگبین (سکبا) میدهیم،چون سکنجبین صفرا بر است وبرای درمان کبد شیرینی بدون چربی مفید است او را هم درمان کنید . مانع رفتار ناشایست حاسدان شوید .
عام بیاید خاص کنیدش خام بیاید هم بپزیدش هر انسان با خیالات وتوهمات ذهن اسیر قال (عام )در این دایره قرار بگیرد باید از اندیشه رهاشده ودر جرگه خاصان وسالکان قرار بگیرد ودر طی طریق سلوک خامی خود را از دست بدهد وپخته شده به تکامل روح برسد .
نک شه هادی زآن سوی وادی جانب شادی داد نویدش الان از عالم معنا راهبر وراهنمایی مثل شمس برای ما آمده و به ما بشارت وصل الهی را میدهد .
داد زکاتی آب حیاتی شاخ نباتی تا به مزیدش شمس شمه ای ( زکاتی )از آنچه که مایه شیرینی (نوشین شدن روح ) وحیات جاوید است به ما میدهد تا خودمان با کمک راهنمایی او به مقصد برسیم ، اوچراغ هدایت ما شده است
باده چو خورد او خامش کرد او زحمت برد او تا طلبیدش هر کس از باده الست یا می مستی که شمس داده بخورد برعکس می انگور که شخص را به هیجان میاورد ساکت میشود وبه درون سفر میکند وبرای زلال شدن درون رنجها میبرد تا در درگاه الهی پذیرفته شود .
با توجه به افزایش روز افزون منابع مجازی در مورد عرفان به ویژه درباره شاعر بزرگ ایرانی مولانا جلال الدین مشهور به مولوی و بیان مطالب غیر کارشناسی درشبکه های مجازی، برآن شدیم تا با استفاده از سخنان اساتید مطرح عرفان و مولوی شناسان با اطمینان از صحت مطالب و منابع چکیده ای از شرح حکایات مثنوی، فیه ومافیه، ابیات دیوان شمس و فایلهای سخنرانی در این خصوص و سایر عرفا را در اختیار علاقمندان قرار دهیم.
