در دفتر سوم مثنوی مولانا مختصری از داستان هاروت وماروت را بیان میکند . پیش از این اشاره ای در اواخر دفتر اول در این باب داشته است.
*حمله دیگر،زبسیارش قلیل گفته آید شرح یک عضوی زپیل
*گوش کن هاروت را ،ماروت را ای غلام و چاکران ما روت را * مست بودند از تماشای اله وز عجایب های استدراج شاه
(استدراج،ذره ،ذره )
بار دیگر قسمتی از این حکایت را برایتان تعریف میکنم. درست مثل اینکه از تمام جثه فیل فقط در مورد پایش توضیح داده باشم.
حکایت هاروت وماروت را گوش بده ،ای که از زیبایی رویت (ما روت، روی چو ماهت)همه ما غلام ومطیع تو هستیم.هاروت وماروت در عالم معنا مست وصال خداوند بودند ولی بخودشان مغرور شدندو بخداوند گفتند اگر ما بجای آدم بودیم امکان نداشت مرتکب چنین گناهی بشویم.
گوش کن (اشاره به سالک طی طریق ویا حسام الدین است)
(استدراج،ذره ،ذره )مثال:
بتدریج انسان به سمت انجام کارهای بد ویا مکروه میرودوچون لذت میبرد باتکرار عادت او شده و زمانی که بخود میاید غرق گناه شده است .
*یک کمین وامتحان در راه بود صرصرش چون کاه،که را می ربود * امتحان،می کردشان زیر وزبر کی بود سر مست را زینها خبر ؟ *خندق ومیدان به پیش او یکیست چاه وخندق پیش او خوش مسلکی ست
آن دو از امتحان خداوند غافل بودندونمیدانستند که طوفان(صرصر،بادشدید) جاصل از این آزمایش به اراده خداوندقادر است کوه را مثل کاه از زمین بلند کند. وچنان مست غرور از قدرت خودشان بودند که متوجه خطا ی خود نبودندومثل انسان مست راه صاف را از راه با چاله وناهموار نمیتوانستند فرق بگذارند.
*آن بز کوهی بر آن کوه بلند بر دود از بهر خوردی بی گزند *تا علف چیند ببیند ناگهان بازیی دیگر زحکم آسمان
مثال: بزی برای خوردن علف با خیال راخت بطرف قله کوه میرود تا بدون نگرانی از شکار شدن مشغول خوردن علف بشود ولی چون سرنوشت برایش چیزی دیگر رغم زده بود گرفتار داستان دیگری شد.از بالای قله چشمش به بز ماده ی که در قله دیگر بود می افتد وبی توجه به فاصله زیاد بین دو قله شروع بدویدن وسپس پرش به سمت قله میکند ودر دره بین دو قله می افتد و او که از ترس شکارچیان به کوه پناه برده بودهمان پناهگاه محل قتلش میگردد.
در اینجا مولوی به جبری بودن مرگ اشاره دارد واینکه موعدش شود از دست او راه فراری نیست . در ضمن به سرنوشت انسان اشاره دارد که به اعتقاد او برخی وقایع با سعی وتلاش ،توکل ودعابه امر خداوند قابل تغیر است وبرخی مانند تولد ومرگ قابل تغیر نبوده وجبر است .البته در مقوله مرگ به دونوع مرگ معتقد است 1-اختیاری مثل مهار کردن نفس ومرگ اجباری که در نهایت همه محکوم به پذیرش آن هستند،اعتقاد دارد .
* چشم او تاریک گردد در زمان بر جهد سر مست زین که تا بدآن *آن هزاران گز دو گزبنمایدش تا ز مستی میل جستن آیدش *چونکه بجهد در فتد اندر میان در میان هر دو کوه بی امان * او ز صیادان به که بگریخته خود پناهش، خون او را ریخته
انسانهای که برای دور شدن از زحمت وتلاش در زندگی به دنبال غرایز وشهوت های خود میروند،غافلنداین لذت های آنی است وعاقبت عامل مرگ آنها میشود.مثال:
در دقتر اول مولوی اشاره به داستان مرد وعزرائیل میکند :مردی در هنگام رفتن پیش سلیمان (ع)عزرائیل را در راه می بیندکه با اخم به او نگاه میکند، هراسان به حضرت سلیمان ماجرا را شرح میدهد. جضرت میپرسدچه کمکی میتوانم انجام دهم ؟ مرد میخواهد اورا در دم به هندوستان ببرد .
عزرائیل فردا بر سلیمان نازل میشود و سلیمان از خزرائیل میپرسد ؟
چرا به آنمرد با اخم نگاه کردی ؟
ودر جواب میگوید: چون قرار بود جان اورا در هندوستان بگیریم ولی اینجا او را دیدم .
*شسته صیادان میان آن دو کوه انتظار این قضای با شکوه * باشد اغلب صید این بز همچنین ور نه چالاکست وچست و خصم بین *رستم ار چه با سر و سبلت بود دام پا گیرش یقین شهوت بود *همچو من از مستی شهوت ببر مستی شهوت ببین اندر شتر
این روش صیادان بز است که در دره منتظر میمانند و وقتی حیوان سقوط میکند او را صید میکنند(بز به چابکی معروف است و اینکه صید او بسیار مشگل است ). رستم بسیار باهیبت وتنومند است ولی آنچه انسان به این توانایی را به دردسر دچار میکند شهوت ( میل زیاد به هرچیز) است . مولوی خودرا برای سالکان طی طریق الگو قرار داده ومیگوید مثل من دست از حرص ومیل زیاد برای هرچیز دست بردارید وپله های وصال خداوند را طی کنید .
مولوی به داستان حرص وطمع رستم را در جمع آوری مالیات ( برادر ناتنی رستم با دختر پادشاه کابل ازدواج کرده بود وبه رستم پیغام دادند از پرداخت مالیات معاف باشند ومدتی نپرداختند) که راهی کابل شد ومتقابلا برادر ش با همفکری پادشاه بر سر راه سپاه رستم خندق کندند و روی آن را پوشاند ند.این حادثه ،افتادن رستم در خندق عامل قتل او شد . اشاره میکند.
مولوی اعتقاد دارد رستم ها که دارای قدرت هستند در طول زندگی فریب هوی وهوس خودرا خورده وآنچه به نظرشان باعث سعادت آنها بود عامل تباهی شان بوده.بسیار هستند عارفان وپیران راه طریقت که به همین دلیل فریب خورده و از وصال خداوند دور شده ومحروم از کشف اسرار الهی ورسیدن به مرحله فنا گردیده اند.
او یادآور میشود هیچ آفریده ی اعم از فرشته و انسان از وسوسه نفس وشهوت در امان نیست. وبه سالکان نصیحت میکند که برای رسیدن به مرحله فنااز حرص وطمع (شهوت)دوری کنند و مانند او راه تهذیب نفس را در پیش بگیرند .
*باز این مستی شهوت در جهان پیش مستی ملک دان مستهان *مستی آن مستی این بشکند او به شهوت التفاتی کی کند؟ * آب شیرین تا نخوردی،آب شور خوش بود خوش،چون درون دیده نور
لذتی که از پیروی نفس در تو ایجاد میشود و تو را در اوج سرخوشی قرار میدهدبسیار ناچیز وبی مقداراز سرخوشی فرشتگان است ،چون آنها در کنار مخزن شراب یعنی خداوندهستند واز سرچشمه مینوشند.وقدر مسلم مستی فرشتگان که از نوع سرمستی روحانی است بر مستی لذات دنیوی غلبه میکند ،پس لزومی ندارد که یک انسان واصل به دنبال مستی دنیوی یا کاذب باشد.
مثل انسانی که تا کنون آب گوارا وشیرین(شربت) نخورده باشد ،برای اوآب شور بسیار گوارا خواهد بود . انسان تا وقتی از شراب الست نخورده میتواند به مستی شراب زمینی دلخوش باشد وآن را بالاترین لذایذ بداند و آب شور برایش مثل چشم بینا عزیز است .
ولی به محض درک لذت حضور، راضی به دوری از عالم معنا نخواهد بود .
*قطره یی از باده های آسمان بر کند جان را زمی وز ساقیان * تا چه مستی ها بود املاک را وز جلالت روح های پاک را
وقتی قطره ای از شراب الهی باعث میشود از دنیای مادی جدا شده و ازلذایذ دنیوی بیزار بشویم تو ای انسان حدس بزن که اولیا وانسانهای نیک به چه درجه از سرخوشی میرسند وشکوه وعظمت روح های پاک چقدر است.
غرض از بیان این ابیات وصف زمان وصال ومستی لایزال پس از زدودن زنگار از روح ورسیدن به عالم معناست .توصیه مولانا به ما اینست که تو انسان جایگاهت عرش اعلاست وتو باز شاهی هستی پس دست از هوی وهوس بردار وخودت را اسیر لذایذ زود گذر نکن چون مانع رسیدن تو به وصل وزندگی جاودان خواهد بود . وبا گقتن این ابیات در قالب حضرت آدم وهاروت وماروت یاد آوری میکند در هر شرایطی غفلت کنی از درگاه الهی دور خواهی شد........
*گه به بویی دل در آن می بسته اند خم باده این جهان بشکسته اند * جز مگر آنها که نومیدند و دور همچو کفاری نهفته در قبور * نا امید از هر دو عالم گشته اند خارهای بی نهایت کشته اند
اولیا وعارفان وصال شیفته می الست وانرژی حاصل از حضور خداوند هستند وبه دلیل این وصال و مستی حاصل از آن ، ازاین دنیا و لذت بردن از امیال شهوانی ،حیوانی دست برداشته اند وفقط نگاه به عالم معنا دارند.
تنها انسانهای بی ایمان ودور از خدا هستند که به لذت بردن از این جهان مشغولند ومانند منکران که با مرده فرقی ندارند هیچ در فکر مقابله با هوی وهوس نیستند وخداوند وعالم دیگر را رد میکنند وبه دلیل بی ایمانی مثل خارهای در جامعه هستند ،باعث اذیت وآزار دیگرانند ودر گروه ستمکاران قرار دارند.
* پس زمستی ها بگفتند ای دریغ بر زمین باران بدادیمی ، چو میغ *گستریدیمی درین بیداد جا عدل وانصاف و عبادات و وفا * این بگفتند وقضا میگفت :بیست پیش پاتان دام نا پیدا بسی ست *هین مدو گستاخ در دشت بلا هین مران کورانه اندر کربلا
هاروت وماروت به دلیل گستاخی که براثر سرمستی عالم معنا بود گفتند: کاش ما به زمین میرفتیم ومثل ابری که میبارد ماهم مثل باران برسر زمینیان نازل میشدیم .یا مثل ابر رحمت بودیم وباران رحمت بر روی زمین فرود می آمدیم وراه ورسم وفا داری را در زمین پخش میکردیم وبه انسانها یاد میدادیم، که چگونه از هوی وهوس دست بردارند .ادعاهای زیادی در وفاداری خودشان در برابرخداوند وسرزنش آدمیان کردند ودراینجا سرنوشت یا قضای الهی به آنها گفت صبر کنید چون دامهای بسیاری وجود داردکه شما از آنها بی خبرید ،اینطور ناآگاهانه وهراسان نخواهید به سرزمینی وارد شوید که پر از درد ورنج است،چه بسیارن عارفان که به دلیل ابتلا به غرور مورد غضب خداوند واقع شده اند.
*گفت حق که بندگان جفت عون بر زمین آهسته می رانند وهون *پا بر هنه چون رود در خارزار؟ جز به وقفه وفکرت وپرهیزگار *این قضامیگفت ،لیکن گوششان بسته بود اندر حجاب جوششان *جز عنایت که گشاید چشم را ؟ جز محبت که نشاند خشم را ؟ *جهدبی توفیق خود کس را مباد در جهان ،والله اعلم بالسدا د
لطف ومرحمت خداوند زمانی شامل حال بندگان میشود که در روی زمین به آهستگی راه میروند واین صفت انسان واصل وعارف است . هیچ انسان عاقلی در خارستان سر به هوا راه نمیرود وعارفان هم زمین برایشان همین حالت را دارد وهر قدمی که در دنیا برمیدارند با احتیاط ودقت انجام میدهند مبادا راه خطا بروند.
این صحبت ها به هاروت وماروت گفته شد ولی غرور مثل حجابی گوش باطن آنها را بسته بود. فقط با لطف خداوند وسعی وتلاش میتوان زنگار را از روح خودمان پاک کنیم .ودر پایان مولوی میگوید خدا کند هیچکس از لطف خداوند بی بهره نباشد تا تلاشش به نتیجه برسد وبراستی خداوند از همه دانا تر است .
با توجه به افزایش روز افزون منابع مجازی در مورد عرفان به ویژه درباره شاعر بزرگ ایرانی مولانا جلال الدین مشهور به مولوی و بیان مطالب غیر کارشناسی درشبکه های مجازی، برآن شدیم تا با استفاده از سخنان اساتید مطرح عرفان و مولوی شناسان با اطمینان از صحت مطالب و منابع چکیده ای از شرح حکایات مثنوی، فیه ومافیه، ابیات دیوان شمس و فایلهای سخنرانی در این خصوص و سایر عرفا را در اختیار علاقمندان قرار دهیم.
